Er ástæða til að taka mark á Jóni Steinssyni hagfræðingi þegar hann skrifar um pólitík?

 Er ástæða til að taka mark á Jóni Steinssyni hagfræðingi þegar hann skrifar um pólitík? 

Grein Jóns Steinssona hagfræðings í Bandaríkjunum í Morgunblaðinu 3. September 2009 er um margt afar sérkennilegt framlag til brýnnar rökræðu um sér-íslenskan skuldavanda heimilanna.   

 

Greinin getur varla talist venjuleg hagfræði eins og hún er framsett – enda full af umræðuhroka og pólitískum skætingi.  Þeir sem kallað hafa eftir aðgerðum við hinum augljósa vanda eru gefnar einkunnir og raðað, frá því að vera ”verstir” í það að vera ”næstverstir” og jafnvel eru einhverjir og ónafngreindir merktir einhverri ”vúdú-hagfræði.”

 

Hvorki hirðir hagfræðingurinn um að ræða efnislega um þær hugmyndir eða kröfur sem hafa komið fram um niðurfærslu verðtryggðra lána  - né að hann minnist á þann sértæka og hliðstæðulausa vanda sem verðtrygging fjárskuldbindinga  skapar í gegn um hrun og gjaldeyriskreppu.    

Íslenska hagkerfið er það eina í heimi sem býr við verðtryggingu húsnæðislána og almennra lána heimilanna.     Þess vegna er efnahagsvandinn sem íslenskur almenningur glímir við ólíkur því sem menn glíma við í nágrannalöndunum.   Afleiðingar kreppuhruns flytja gríðarlega fjármuni frá lántakendum í formi verðtryggingarlálags (verðbóta/gengislækkunar) og yfir til fjármálafyrirtækja og fjármagnseigenda.  Þess vegna eru fjármagnseigendur að hagnast á kreppuhruninu – á kostnað skuldsettra fjölskyldna.    Í því eru verstu afleiðingar verðtryggingar fólgnar. 

Látum það liggja milli hluta hvort ákvörðun stjórnvalda sl. haust að lofa fullri innistæðutryggingu – og beina 200 milljörðum inn í peningamarkaðsreikninga föllnu bankanna – var skynsamleg eða ótímabært örlæti.   Leiða má rök að því að samfara neyðarlögum og slíkri aðgerð hefði verið betra að frysta allar vísitölur og verðmælikvarða við ákveðin gildi – og stöðva með því fjármunatilflutninga milli hagsmunahópa.   Því miður var það ekki gert og við sitjum uppi með ósættanlega stöðu þar sem langstærstum hluta af hinu beina fjármunatjóni sem var fyrirséð var stýrt yfir á lántakendur og skuldsettar fjölskyldur eru nú að bogna undan. 

Það eru einungis örfá prósent sem ”skuldsettu sig til Helvítis” – og það eru einungis örfáir einstaklingar sem almennt hafa ekki áhuga á að standa í skilum með sínar afborganir.   Upplýsingar Seðlabankans leiða í ljós að um 11% íslenskra heimila hafa gengistryggð lán áhvílandi á íbúðum sínum og þar af um helmingur með 50:50 gengistryggingu á móti íslenskum krónum.   Varlega má áætla að það séu því á bilinu 3000-5000  fjölskyldur sem sitja með veðlán langt upp fyrir verðmæti eigna – sé yfirleitt heimilt að miða við gengi dagsins. 

Við getum haft alls konar skoðanir á því hvernig og til hvers íslenskur almenningur hefur tekið sín lán,  til að mennta sig og til að koma upp íbúð eða jafnvel standa undir neyslu.     Ég leyfi mér engu að síður að fullyrða að langflestir gera slíkt ”í góðri trú” -  gera raunsæjar áætlanir sem miða við að menn haldi vinnu og tekjum og búi við þær aðstæður að geta selt íbúðir og aðrar eignir ef forsendur gerbreytast.       

Það er ekki einu sinni boðlegt af fræðimanni að halda því fram að venjuleg fjölskylda á Íslandi hefði átt að gera sínar áætlanir miðað við að allsherjar bankahrun og gjaldeyriskreppa væri á næsta leyti.   Almenningur á alltaf að geta treyst því að stjórnvöld og eftirlitsstofnanir tryggi kerfislegan stöðugleika - - og það séu því einungis efnahagssveiflur sem menn þurfa takast á við, en ekki hrun.   Innlendi skuldavandi heimilanna og fyritækjanna á Íslandi – eftir hrun – er að lang-, lanmestu leyti orsakaður af verðtryggingu lána.    

Hamfaratjón

Íslendingar hafa reynslu af því að takast sameiginlega á við náttúruvá og staðbundin áföll og gera það af ábyrgð.  Nægir að vísa til þess hvernig þjóðin öll sameinaðist um að bæta eignatjón Vestmannaeyinga eftir gosið í Heimaey 1973 og einnig hvernig tekist var á við eignatjón af snjóflóðum í Neskaupstað, Súðavík og Flateyri.   Nýlega voru stjórnvöld að gera grein fyrir bótum vegna jarðaskjálfta á Suðurlandi.    

„Viðlagasjóður/Viðlagatryggingar“ hafa verið fjármagnaðar sérstaklega í slíkum tilvikum og gert er upp við tjónþolana óháð öðrum efnahag þeirra.   Ekkert ætti endilega að vera því til fyrirstöðu að glíma nú við afleiðingar efnahagshrunsins og tjón skuldsettra fjölskyldna eftir sambærlegum leiðum.   Sérmerktir skattstofnar til að dreifa byrðum af hamfaratjóninu og niðurfærslu lána er algerlega boðleg og umræðuverð hugmynd í stöðunni. 

Allar aðgerðir kosta eitthvað – og aðgerðaleysi einnig

Það er útúrsnúningur af hálfu lektorsins að menn láti almennt eins og aðgerðir til leiðréttingar á lánum með niðurfærslu verðtryggðra lána – muni ekkert kosta.    Hann mætti hins vegar að halda því til haga að aðgerðaleysi í skuldamálum heimila og fyrirtækja mun hafa gríðarlegan kostnað í för með sér – bæði vegna fjöldagjaldþrota og vegna þess að fólk telur sig neytt til að draga sig í hlé, stunda svarta vinnu og jafnvel hverfa úr landi. 

Það stefnir í stórfella og efnahagslega og samfélagslega vá ef umtalsverður hluti fjölskyldna kemur til með að búa við það í 20-30 ár fram í tímann að meginhluti ráðstöfunartekna renni til þvingaðra afborgana af verðtryggðum lánum – sem ruku upp um 30% í hruninu og gengistryggð lán sem tvöfaldast til lengri tíma.   Sem afleiðing af slíku mundi neytendahagkerfið skreppa saman, fyrirtæki í framleiðslu og þjónustu loka, atvinnuleysi aukast og tekjur ríkissjóðs falla verulega.    

Húsnæði er líka sparnaður

Sjálfseignarstefna íbúðarhúsnæðis hefur verið rökstudd með því að um leið sé verið að tryggja sparnað og eignamyndun fjölskyldunnar.  Ríkisvaldið tryggði sparifjáreigendum innistæður sínar að fullu og peningamarkaðssjóðir fengu ríflegar uppbætur á kostnað almennings  - án þess að ríkisstjórn og Alþingi tækju um slíkt beinar og lögmætar ákvarðanir.     

Jafnræði er mikilvægt hugtak í lýðræðisríkjum og til að varðveita samheldni í samfélögum verður almenningur að hafa traust á því til lengri og skemmri tíma að aðilum sé ekki mismunað eða einhverjum hópum, etv. minnihluta, neitað um rétt sinn.  

Kannanir benda til þess að mikill meirihluti kjósenda geri sér grein fyrir því að skuldavandi fjölskyldnanna hafi ekki fengið viðunandi úrlausn hjá stjórnvöldum.    Í ljós hefur komið að lögum greiðsluaðlögun eru meingölluð útgáfa af sjálfstæðissviptingu og langstæðri gjaldþrotameðferð – en ekki skýr heimild til nauðasamninga. 

Greiðslujöfnun, teygjulán, frysting og aðrar lánalengingar eru hins vegar aðeins frestunaraðgerðir sem kunna að auka á vanda fjölskyldunnar síðar með aukinn greiðslubyrði, og gagnast því lánveitandanum frekar en skuldaranum.   Nú er komið að íbúðareigendum og skuldurum að fá sína úrlausn. Ríkisvaldið má ekki draga það lengur að kalla aðila til virks samstarfs um leiðir til lausna.    

Hvaða fjárhæðir er um að tefla?

Miðað við síðurstu áramót voru allar verðtryggðar skuldir fjölskyldnanna í landinu ekki lant frá 1800 milljörðum.   Íbúðaveðlán voru ekki langt frá 1400 milljörðum.   Lánasöfn Íbúðalánasjóðs eru til 20-40 ára og lánasöfn bankanna til eitthvað skemmri tíma að meðaltali – etv. 25 ára.    Við niðurfærslu þessarra lánasafna getur ríkissjóður lagt inn skuldabréf -  á vegnum gjalddögum hinn leiðréttu lána.   Hvort sem lánasöfnin verða færð niður um 20 eða 30%  þá getur meðferð þeirra verið sambærileg.   

Heildarniðurfærsla íbúðalána getur kostað á bilinu 260-360 milljarða sem dreifist á líftíma lánanna.   Með því væri lánasafnið gert mun verðmætara og þörf fyrir fyrstingu og afskriftir minnkar verulega til skemmri tíma.  Um leið lækka veðmörk eigna og fasteignaviðskipti ættu að geta stuðlaða að virkri verðmyndun og jafnvægisleitni á markaði mun hraðar en ella. 

Ef menn telja að ekki sé réttlætanlegt  að beita hlutfallslegum leiðréttingum líkt og við annað hamfartjón – þá er málefnalegast að setja tiltekið hámark á heildarniðurfærslu eða skattleggja sérstaklega niðurfærslu hjá eignalega sterkum einstaklingum.   Taka verður almennar ákvarðanir um skattalega meðferð niðurfærslu skulda – og má etv. segja að það sé ekki sjálfgefið að öll skuldaniðurfelling skuli vera skattfrjáls, - eða hvað finnst mönnum um niðurfellingu á kúlánum í Kaupþingi t.d.?    

Skiljanlega hafa komið fram mótbárur um  að ríkt fólk hafi ekki þörf fyrir niðurfærslu lána sinna eða slíkt væri andstætt einhverjum réttlætisviðmiðum og því er hiklaust málaefnalegt að setja hámark á niðurfærða fjáhæð, (sem hefur þó þann galla að með því væri verið að afneita forsendubresti í lánasamningum hinna velstæðu), - eða þá að takmarka skattfrelsi niðurfærslu við annan efnahag fjölskyldnanna og skattleggja með verulega hárri prósentu (60-80%) – þær fjárhæðir sem færu t.d. umfram 7-10 milljónir ef skuldlaus eign viðkomandi er t.d. yfir 50 milljónir.   Nú ber einmitt svo vel í veiði að hagfræðingurinn J Stiglitz bendir á að skattlagning skuldaleiðréttinga sé óhjákvæmileg og eðlileg leið  - eftir almennum leikreglum. 

20-30% niðurfærsla verðtryggðra lána leysir auðvitað ekki bókstaflega allan vanda.  Eftir sem áður situr tiltölulega afmarkaður hópur sem hefur yfirveðsettar eignir og/eða  hefur misst tekjugrunn sinn.   Miðað við að samhliða niðurfærslu verðtryggðra krónulána verði heimilað að gengistryggðum lánum verði umbreytt í krónulán og miðað við lántöludag framreiknuð með sambærilegum hætti og um venjuleg krónulán væri að ræða (með þeim fyrirvara þó að komi í ljós að lögmæti gengisviðmiðunar sé ekki fyrir hendi þá verði afturköllun slíkra gerning heimiluð).    

Hagfræðingurinn JS hefur sýnilega tæpast ekki áttað sig á því að fyrirheitin um skilvirkni greiðsluaðlögunarúrræðisins hafa algerlega brugðist.   Það vekur jafnframt allmikla furðu að Jón skuli halda því fram að ríkisstjórnin sé á og eigi að ”halda áfram á réttri braut.”  Hvað braut er maðurinn eiginlega að tala um?   Nema hann sé sjálfur í því hlutverki að ráðleggja ríkisstjórninnni að gera ekkert í málinu og ríkisstjórnin sé að fara eftir tillögum hans.    

Sú leið sem nokkrir talsmenn ríkisstjórnarinnar hafa fest sig í og Jón Steinsson virðist styðja er að bankar og fjármálafyrirtæki taki hvern einstakling og geri við hann sérsamning – um fjárhagslegt líf eða dauð – með öllum þeim skelfilegu fylgikvillum sem slík mun hafa.  Bæði er aðferðin óskynsamleg vegna umfangs, kostnaðar  og óskilvirkni og einnig hitt að með slíku er boðið upp á framlengingu á þeirri skelfilegu spillingu og kunningjafyrirgreiðslu sem átti ríkan þátt í að framkalla hrunið sjálft.    Það er óþolandi að það verði undir duttlungum lánafulltrúa komið hver fær lánaleiðréttingu og hver ekki, - hversu mikla leiðréttingu og á hvaða kjörum.  

Sannarlega er það rétt hjá JS að það orkar tvímælis að hækka skatta á ”alsaklausu fólki” – vegna hrunsins, - en hver hefur enfi á aleiðingum hrunsins?  Meginskylda stjórnvalda er að gæta jafnræðis og réttlætis við alla gjörninga.   Fyrri ríkisstjórn stóð að því að tryggja innistæður í bönkum með fullri verðtryggingu og vöxtum og 200 milljarða extra inn á peningamarkaðsreikninga – og fyrri ríkisstjórn missti af tækifæri til að frysta vísitölur og gengisviðmið lánasamninga.    Þessi atriði hafa kostað ríkissjóð beint amk. 380 milljarða nú þegar  - fyrir utan að meginóvissan í ICESAVE skaðanum varð margfölduð vegna þessa örlætis.   Á fyrsta stigi fellur þessi kostnaður á efnahag bankanna en ákvarðar með því um leið þá fjármuni sem ríkisvaldið þarf að leggja bönkum aukalega vegna þessa.  Þessi kostnaður verður að dreifast á alla skattgreiðendur til framtíðar – en má ekki bara falla á skuldsettar fjölskyldur eins og aðgerðaleysi í lánamálum heimilanna mundi leiða af sér. 

Hamfarir

Það hefur verið meginsjónarmið siðmenntaðra samfélaga að ófyrirséð tjón einstaklinga skuli bæta.   Til þess hafa menn komið sér upp víðtækri tryggingastarfsemi gagnvart flestum eignaflokkum og til slíks eru tryggingasjóðir að baki bönkum.    Hamfaratjón er hvarvetna bætt með sameiginlegum lausnum og úr sameiginlegum sjóðum hvort sem um er að ræða jarðskjálfta, eldgos, snjóflóð eða fellibylji og skógarelda.    Þá er aldrei spurt um annan efnahag tjónþolans áður en kemur að uppgjöri -  - einungis leitast við að gæta jafnræðis milli tjónþola þannig að allir sé hlutfallslega jafnsettir.    

Þannig ber íslenska ríkinu að taka verðtryggingar-afleiðingar hrunsins út úr persónulegum fjárhag skuldsettra fjölskyldna og dreifa þeim vanda á næstu 20-40 ár með samstilltu átaki og mögulega sérmerktri tekjuöflun.   Samheldni samfélagsins og stórfjölskyldunnar er í veði – og efnahagslegt heilbrigði verður tæpast í sjónmáli án djarfrar og réttlátrar lausnar á þessu máli. 

Pólitík er ekki hagfræði

Nú reynir á pólitískt þrek og víðsýni ráðherra í ríkisstjórn og Alþingis að kalla saman fjölmarga aðila til að leggja í púkkið og leita samstöðu um aðgerðir og skapa sátt.    Það er óskynsamlegt hjá ráðherrum að reyna að loka Alþingi og hagsmunaaðila frá þeirri vinnu – og það er ekki vænleg leið og fá stjórnarfrumvarp inn í þingið – til þess er þvergirðingur einstakra ráðherra búinn að vera allt of mikill.    

Það er miklu vænlegra að stjórnvöld skapi vettvang með launþegasamtökum, Hagsmunasamtökum heimilanna og hagsmunafélögum á húsnæðismarkði um að leggja upp og útfæra lausnir.    Sjálfsagt er að sækja faglegt mat á útfærslum og líklegum áhrifum tiltekinna aðgerða, en það er auðvitað engin þörf á að leita pólitískra ráða hjá hagfræðingum fremur en vel meinindi almenningi og hagsmunaaðilum.  

Jón Steinsson virðist mér ekki geta kennt íslensku ríkisstjórninni góða pólitík, en vel má vera að hann sé þrátt fyrir það afburða góður hagfræðingur.